Σπύρος Βρεττός: Έλεγος - (άσμα θρηνητικόν) - και ο πολίτης του αύριο

(Αφιερώνεται στη μνήμη των τραγικών θυμάτων των πρόσφατων πυρκαγιών στην Αττική, και στη μνήμη του Δημήτρη Κατωπόδη, που έχασε προχθές τη μάχη του με τον καρκίνο, αντιπαλεύοντας γενναία, γιο του καλού μου φίλου Διονυσίου Κατωπόδη, στη Λευκάδα)

«όρνις, α παρά πετρίνας/πόντου δειράδας, αλκυών/έλεγον οίτον αείδεις» (Ευρ.Ι.Τ.1089-1091). (πουλί, αλκυών, που πάνω από τη ράχη των βράχων της θάλασσας πετώντας, τραγουδάς το τραγούδι της μαύρης σου μοίρας)...

Τα – συντριπτικώς – οδυνηρά γεγονότα της Αττικής, και όλα τα προϋπάρξαντα, αναδεικνύουν ένα παμπάλαιο αίτημα της ανθρώπινης σκέψης: το αίτημα δηλαδή της αποτροπής μιας τραγωδίας. Και η αποτροπή μιας τραγωδίας μπορεί ενδεχομένως να προέλθει μόνο από την έγκαιρη κατανόηση της πραγματικότητας που τη γεννάει.

Όσο και αν φαίνεται περίεργο – και παρόλο που πολλά δεινά έχουν αποτραπεί στη μακραίωνη παρουσία του ανθρώπου στον πλανήτη-, το πρόβλημα της αποφυγής της τραγωδίας – ένα μέγιστο πρόβλημα – δε βρήκε και δε βρίσκει ακόμα τη λύση του: ο πόλεμος, οι φυσικές καταστροφές, οι ανίατες αρρώστιες, η απειλητική, εξουθενωτική φτώχεια ... Όλα έρχονται και ξανάρχονται στο ιστορικό προσκήνιο ως αναπότρεπτη, αποτρόπαιη «μοίρα». Για τις μέρες μας είναι ως να παράγεται μία ζοφερή σύνθεση στοιχείων, που βρίσκονται σε διαρκή αλληλεπίδραση και που κανένας δεν γνωρίζει ποιο ακριβώς είναι το καταστροφικό που θα προκαλέσει. Μπορεί στο μέλλον υπερτέλεια μηχανήματα μέτρησης και μαθηματικά μοντέλα να δίνουν αυτή τη δυνατότητα του τι επακριβώς θα συμβεί στις διάφορες περιοχές του πλανήτη και ποια ενδεχομένως πρέπει να είναι τα μέτρα πρόληψης και αποτροπής.

Φαίνεται περίεργο που η ανθρώπινη σκέψη δεν έχει μελετήσει εξαντλητικά επί τόσους αιώνες το οριακό αυτό για την ύπαρξη μας ζήτημα, της αποτροπής της τραγωδίας, και παρά τα όσα κατά καιρούς έχουν γραφεί ή και τα εκατομμύρια ή και δισεκατομμύρια των λέξεων που περιελίσσονται γύρω από τα μεγάλα ζητήματα για την ανθρώπινη ύπαρξη.

Η αρχαία τραγωδία, εκτός των άλλων, είχε καταφανώς αντιληφθεί αυτήν την οριακά σπουδαία ανάγκη. Αλλά το ζήτημα δεν έτυχε ούτε καν φιλολογικής επεξεργασίας. Όλα φαίνεται να σταματούν στο «δι' ελέου και φόβου περαίνουσα...» του Αριστοτέλη. Ενώ θα μπορούσε και να ξεκινούν από το σημείο αυτό και μετά, από το ποιες δηλαδή ενέργειες των πολιτών και ποιες δράσεις θα μπορούσε ο έλεος και ο φόβος να προκαλέσουν στον πολίτη άνθρωπο, ως αποτρεπτικόν της διαρκώς ανακύπτουσας τραγωδίας. Κατανοώντας με όλο και μεγαλύτερη πληρότητα την ανθρώπινη φύση, που παράγει την ανθρώπινη «μοίρα».

Ο Σοφοκλής θέτει - και με σπάνια πληρότητα λόγου - το μεγάλο αυτό ζήτημα της αποτροπής δηλαδή μιας τραγωδίας. Είναι τα λόγια που βάζει στο στόμα του Αίμονα, (Σοφ.Α.685-724). Ξεκινώντας από την ανθρώπινη λογική, (στ.685) (ας μην ξεχνάμε ότι η λογική αποτέλεσε τη βάση του Διαφωτισμού), και καταλήγοντας στην έννοια της με πληρότητα επιστημονικής γνώσης.
«Γνώμη γαρ ει τις καπ' εμού νεωτέρου,/πρόσεστι, φημ'έγωγε πρεσβέυειν πολύ/ φύναι τον άνδρα πάντ' επιστήμης πλέων/ ει δ' ουν, φιλεί γαρ τούτο μη ταύτη ρέπειν/ και των λεγόντων ευ καλόν το μανθάνειν» (Σοφ.Α.,719-723).
«Αν λοιπόν μπορώ και εγώ, νεότερος στην ηλικία να πω κάποια γνώμη, καλό θα ήταν ο άνθρωπος να ερχόταν στον κόσμο με πλήρη επιστημονική γνώση (γνώστης των πάντων). Επειδή, όμως, αυτό το πράγμα δεν έχει την τάση να συμβαίνει έτσι, καλό είναι ο άνθρωπος διαρκώς να μαθαίνει και από τα στόματα εκείνων που μιλάνε καλά. (Η Αντιγόνη διδάχτηκε το 441 π.Χ.)

Πολλά χρόνια αργότερα ο Πλάτων στην Πολιτεία, αφού θέσει το μεγάλο, ως τις μέρες μας, ζήτημα της δικαιοσύνης, (βιβλίο 1ο), στο 5ο βιβλίο (V473D) και εναργέστερα στην Εβδόμη Επιστολή, (326ΑΒ), γιατί εκεί μιλάει καθαρά για την αποτροπή των δεινών που πλήττουν το ανθρώπινο γένος – εμφαντικά διατυπώνει: «κακών ουν ου λήξειν τα ανθρώπινα γένη, πριν αν ή το των φιλοσοφούντων, ορθώς γε και αληθώς, γένος εις αρχάς έλθη τας πολιτικάς ή το των δυναστευόντων εν ταις πόλεσιν εκ τινος μοίρας θείας όντως φιλοσοφήση».

Ο Πλάτων, λοιπόν, θεωρεί ότι τα πάσης φύσεως δεινά για τους ανθρώπους μπορεί να λήξουν μόνο αν αυτοί που φιλοσοφούν ορθώς και αληθώς αναλάβουν τις πολιτικές εξουσίες, ή αν οι κυβερνήτες (δυναστεύοντες) των πόλεων από κάποια θεία μοίρα φιλοσοφήσουν πραγματικά. Είναι προφανές ότι το παραπάνω σημαίνει μια τεράστια αναγωγή της ανθρώπινης σκέψης προς το ορθώς νοείν και πράττειν. Αυτό για να επιτευχθεί απαιτεί ως βάση, εκτός των άλλων, και μια πληρότητα γνώσεων που κατευθύνει τις πράξεις των ανθρώπων, και όχι φυσικά προς το ολέθριο. Μόνο που ο Πλάτων περιορίζει το φιλοσοφείν ορθώς τε και αληθώς για τους ασκούντες την εξουσία, ενώ οι πραγματικές συνθήκες ζωής απαιτούν αυτό να γίνει κτήμα στο σύνολο των πολιτών, επειδή – μιας και μιλάμε κυρίως για την εποχή μας – το βάρος αυτών που συμβαίνουν και - το χειρότερο- αυτών που έρχονται - εμφανώς και αφανώς – είναι πολύ μεγαλύτερο από όσο οποιαδήποτε εξουσία στον κόσμο μπορεί να σηκώσει.

Αλλά πώς σήμερα διαμορφώνεται αυτός ο πολίτης – άνθρωπος, (μετά και από τόσες και τόσες εκατονταετίες θεωρητικών διεργασιών);
Ζούμε, οι περισσότεροι άνθρωποι του πλανήτη, ως να μη συμβαίνει τίποτα γύρω μας, αφοσιωμένοι στις κάθε είδους δραστηριότητες μας. Μετά από ατελεύτητες ώρες εξουθενωτικής εργασίας για να πετύχομε την οικονομική μας επιβίωση ή και να κρατήσομε και να προσθέσομε κάτι στην οικονομική και την επαγγελματική μας παρουσία, δεν έχομε κανένα άλλο χρονικό περιθώριο δράσης. Δίνομε όλη μας την αντοχή και την ικμάδα στην εργασία που επιτελούμε μαθαίνοντας εξαντλητικά και μόνο τις γνώσεις που αφορούν την περαιτέρω προώθηση της εργασίας μας. Έτσι, στο χρόνο που δεν μας απομένει δεν έχουμε άλλη δυνατότητα από το να «θεώμεθα» μπροστά σε ένα δέκτη τηλεόρασης ή μέσω του διαδικτύου αυτά που συμβαίνουν στον πλανήτη. Παραμένομε, ως επί το πολύ, θεατές αυτών που πλήττουν τους άλλους και με την παράδοξη βεβαιότητα, ότι παρακολουθούμε όλοι από ασφαλές σημείο θέασης.

Αλλά πλέον ασφαλές σημείο θέασης δεν έχει απομείνει για κανέναν άνθρωπο σε καμία χώρα, όσο πλούτο και αν έχει συσσωρεύσει, όσα υπέργεια και υπόγεια καταφύγια και αν έχει κατασκευάσει: η δημοκρατικότητα του πρόωρου θανάτου κατακτάει όλο και μεγαλύτερο έδαφος στον πλανήτη, όντως αξιοθαύμαστο ανθρώπινο επίτευγμα. Ας μη μας διαφεύγει η τραγική περίπτωση του ιδρυτή της Apple Steve Jobs (1965-2011) που πέθανε από καρκίνο, όπως και των εκατομμυρίων άλλων συνανθρώπων μας η τραγική περίπτωση, που πεθαίνουν καθημερινά από την ίδια αιτία (το μετοχικό κεφάλαιο της Apple στο χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης πριν από ελάχιστες μέρες άγγιξε το ένα τρισεκατομμύριο δολάρια!).

Όλοι γνωρίζομε ότι κάποιοι άνθρωποι δραστηριοποιούνται τοπικά και παγκόσμια, και ότι προσφέρουν αληθινά πάνω στην έννοια της αποτροπής και κυρίως πάνω στην έννοια της θεραπείας των δεινών που πλήττουν τους ανθρώπους. Αγωνίζονται μάλιστα με αξιοθαύμαστη γενναιότητα και κάποτε με αυτοθυσία. Όλοι αυτοί, όμως, αποτελούν ελάχιστη μειοψηφία μέσα στα δισεκατομμύρια κατοίκων του πλανήτη. Όταν πριν από τριάντα περίπου χρόνια έγραφα το «Αγωνία επιβίωσης» με εντυπωσίαζε αυτή η δημιουργούμενη και διαρκώς εξελισσόμενη νέα πραγματικότητα, του πολίτη – θεατή: «Αναδύθηκε πάλι και εκδιπλώθηκε, σε τεράστια έκταση, ζωντανός, ευτυχής και παλλόμενος, ο αχανής κόσμος των θεατών, αχανής στην έκτασή του, είπε ο αφηγητής, και από τόσο ασφαλές σημείο αναφοράς θεώμενος, ώστε και πολλοί που πέθαιναν να δείχνουν, ακόμα και την έσχατη στιγμή του θανάτου, πως ένιωθαν ασφαλείς!» (Σπύρος Βρεττός, Αγωνία επιβίωσης, εκδ. Γρηγόρη, 4η έκδοση 2015, σ.114)

Είναι ως να εναποθέτομε τα πάντα σε μια νέα «Πεφωτισμένη Δεσποτεία», που επωμίζεται το ασήκωτο βάρος, να επιλύσει δηλαδή όλα τα υπάρχοντα προβλήματα και τα μεγαλύτερα προβλήματα που συνεχώς ανακύπτουν τοπικά και παγκόσμια.

Ενδεχομένως κάποιοι από μας δραστηριοποιούνται, αν για παράδειγμα τα κλαδιά από το δέντρο του γείτονα πέφτουν απάνω στα παράθυρα ή τη στέγη του σπιτιού μας. Δεν δραστηριοποιούμαστε όμως σχεδόν ποτέ γι' αυτό που συμβαίνει στον οικισμό που ζούμε, στην πόλη που ζούμε, στη χώρα που ζούμε, έστω και αν πολλοί από μας βλέπομε το οδυνηρώς καταστροφικό που ενυπάρχει ή που εν δυνάμει έρχεται. Και παρόλο που όλα τα δημοκρατικά συντάγματα στον κόσμο δίνουν τη δυνατότητα στους πολίτες πολλαπλών, εξαιρετικά χρήσιμων, ευεργετικών ή και σωτήριων παρεμβάσεων.

Αλλά και παρά την απαισιόδοξη στάση αξιοσέβαστων ανθρώπων, που γνωρίζουν πραγματικά τι συμβαίνει στον πλανήτη, οφείλομε να παρατηρήσομε ότι ουδέποτε στην ιστορία της ανθρωπότητας, ο άνθρωπος είχε στη διάθεσή του τόση συσσωρευμένη επιστημονική γνώση, ευεργετικώς αλληλοσυμπληρούμενη από την διαρκώς εξελισσόμενη τεχνολογία. Εκείνο που δεν γνωρίζομε είναι με ποιες νέες, πιο σύνθετες μορφές δράσης θα χρησιμοποιήσομε αυτή τη γνώση και αυτή την τεχνολογία. Αν και υπάρχουν χώρες που ήδη το επιχειρούν, όπως για παράδειγμα η Ολλανδία, που σχεδιάζει και υλοποιεί, σε μεγάλο βάθος χρόνου για το μέλλον, έργα προστασίας των παράκτιων περιοχών της, όπου διαβιοί το μέγιστο του πληθυσμού της χώρας.

Γενικεύοντας κάπως θα μπορούσε να πούμε ότι αυτή η γνώση, και πρωτίστως η αποτρεπτική των δεινών, θα πρέπει να παροχετευτεί σε όσο το δυνατόν περισσότερους πολίτες. Και υπάρχουν και στη χώρα μας και σε όλες τις χώρες χιλιάδες άνθρωποι που κατέχουν επαρκώς τμήματα αυτής της γνώσης.
Θα μπορούσε ίσως να μιλήσομε για την αναπόδραστη ανάγκη μιας δημοκρατικότητας της σοφίας ή τουλάχιστον για μια γνωστική επάρκεια που πρέπει να παροχετευτεί κατάλληλα και να φτάσει σε όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους. και που δεν πρόκειται να τους στερήσει κάτι από τη χαρά της ζωής και την καθημερινή τους επαγγελματική δραστηριότητα. Απεναντίας μπορεί να ενδυναμώσει στο έπακρο αυτή τη χαρά.

Είναι μια παρατήρηση του Winckelmann, που έγινε πριν από διακόσια πενήντα και παραπάνω χρόνια, προκειμένου για την αρχαία Ελλάδα, ότι «...με την ελευθερία αναπτύχθηκε σαν ευγενής κλάδος μέσα σ'έναν υγιή κορμό η σκέψη ολόκληρου του λαού ..., το να είναι κανείς πολυμαθής, με τη σημερινή σημασία, ήταν εύκολο στην καλύτερη εποχή των Ελλήνων και σοφός μπορούσε να γίνει καθένας». (Johan Joachim Winckelmann, Ιστορία της Aρχαίας Τέχνης, εκδ.Gutenberg, Αθήνα 2016, σ.138-139).

Ο Περικλής υπήρξε ο πρώτος πολιτικός στον κόσμο που κατανόησε ότι ο πολίτης που δεν αναπτύσσεται διανοητικά, μέσα σε έναν διαρκώς αναπτυσσόμενο, υψηλό πολιτισμό, δεν είναι ο κατάλληλος πολίτης για τη λειτουργία της δημοκρατίας, απεναντίας είναι πολύ εύκολο να γίνει ένας επικίνδυνος πολίτης για τη δημοκρατία. Γι' αυτό και τα Θεωρικά, (χρήματα που έδινε το αθηναϊκό κράτος στους φτωχούς, ώστε και αυτοί να μπορούν να παρακολουθούν τις θεατρικές παραστάσεις). Και όλα τα έργα του πολιτισμού που χρηματοδότησε τότε το αθηναϊκό κράτος από τα Προπύλαια και τον Παρθενώνα, (και το χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς)-ο Παρθενώνας θεωρήθηκε ότι υλοποιεί το μέγιστο της ανθρώπινης ευφυΐας-, το Τελεστήριο στην Ελευσίνα, τον Ναό της Αθηνάς Νίκης, το Ερέχθειο...μέχρι και τα οποιαδήποτε δημόσιας χρήσης κτίρια και έργα, δεν αποσκοπούσαν μόνο στο να δώσουν δουλειά στους φτωχότερους και στην ανεπανάληπτα υψηλή καλλιτεχνική δημιουργία. Είχαν, από ένα σπουδαίο διανοούμενο πολιτικό, ως απώτερο στόχο και τον άξιο για τη δημοκρατία πολίτη. Άλλωστε ο κύκλος διανοουμένων και καλλιτεχνών που ο Περικλής είχε συγκεντρώσει γύρω του, όπως ο Φειδίας, ο Ιπποκράτης, ο Πρωταγόρας, ο Πρόδικος, ο Ιππίας ο Ηλείος, ο Ιππόδαμος, ο Στησίμβροτος, ο Δάμων, ο Ίων ο Χίος έδιναν τεράστια διανοητική εμβέλεια στη σκέψη του.

Και δε φαίνεται περίεργο – μετά από δύο χιλιάδες χρόνια και παραπάνω - ότι το στενό περιβάλλον, με το οποίο ο Αβραάμ Λίνκολν συνδιαλέγεται, αποτελούν δύο σπουδαίοι Αμερικανοί διανοούμενοι, ο καθηγητής Edward Everett (1794-1869) και ο καθηγητής George Bancrοft (1800-1891), που είχαν συνεχίσει τις σπουδές τους και οι δύο στη Γερμανία, όταν στα εκεί πανεπιστήμια συντελούνταν η αποκατάσταση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Ο Bancroft μετέφρασε την Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας του καθηγητή του στο Γκαίτιγκεν, Arnold H.L.Heeren, που υιοθετήθηκε από το Harvard ως πανεπιστημιακό εγχειρίδιο. Το βιβλίο υμνούσε την περίοδο του Περικλή και ανασκεύαζε την εικόνα της Αθήνας ως μιας αναρχούμενης πολιτείας. (Στην Αγγλία την αποκατάσταση της αθηναϊκής δημοκρατίας επιχειρεί ο George Grote (1794-1871), A History of Greece from the Earliest Period to the Close of the Generation Contemporary with Alexander the Great, London 1846-1856) (Βλ. Δρ. Βασίλειος Π. Βερτουδάκης, O Αβραάμ Λίνκολν ως άλλος Περικλής, ο Επιτάφιος Λόγος στο Γκέτισμπεργκ).

Ας ξαναδούμε, ως μία γενική έκφανση και μόνο, το πώς μπορεί να επιτευχθεί αυτή η σοφία των πολιτών ή τουλάχιστον η επαρκής και έγκαιρη πληροφόρηση για τη δράση της αποτροπής των δεινών που, από μικρές και μεγάλες ενδείξεις, σίγουρα βρίσκονται καθ' οδόν. Είναι ζήτημα ολόκληρου του πολιτισμού που μέσα διαβιούμε και που θα πρέπει κάποια στιγμή να σταματήσει να επιτυγχάνει με τόση επιτυχία τη διανοητική μας υποβάθμιση.

Παραφράζοντας κάπως τον Jean- Jacques Rousseau θα μπορούσε να πούμε ότι η φθοροποιός επίδραση του γενικότερου πολιτισμού που μέσα διαβιούμε, και που, όχι σπάνια, μορφοποιείται σε μια επικίνδυνη πραγματικότητα, αναδείχνει, εκτός των άλλων, και την αναγκαιότητα κάποιων νέων παιδαγωγικών αρχών.
Δε μας διαφεύγει ότι και στον τόπο μας και σε όλες τις χώρες του κόσμου υπάρχουν εξαιρετικά πληροφορημένοι άνθρωποι της επιστήμης και των εξειδικευμένων γνώσεων, αλλά και της γενικότερης παιδείας και της διανοητικής ανάπτυξης. Αλλά από τον ανειδίκευτο εργάτη μέχρι τους ανθρώπους που έχουν κορυφαίους ακαδημαϊκούς τίτλους και διακρίσεις κανένας δεν πλεονάζει. Απεναντίας, η παρουσία όλων αποτελεί κάτι σαν τρεμάμενη πνοή, αλλ' αληθινής ελπίδας. Αυτούς όλους τους πολίτες κανένας δεν μπορεί να τους αγνοήσει, αν δεν θέλομε, ψύχραιμοι ή και αλλόφρονες, να τρέχομε πίσω από τις τραγωδίες που υπάρχουν και που έρχονται. Κάποτε και η δυνατότητα να τρέχομε είναι φυσικό να σβήσει παντελώς. Άλλωστε αυτό που μέχρι στιγμής παγκοσμίως έχει διασφαλιστεί και μάλιστα με καταπληκτική επιτυχία είναι το αλληλένδετο της καταστροφής όλων. Αναζητάμε πλέον το αλληλένδετο της σωτηρίας όλων.
Πάντως στο «Αγωνία επιβίωσης» - για να πούμε και κάτι αισιόδοξο- (και δεν το γράφω αυτό για να μιλήσω για τον εαυτό μου), αυτός ο σοφός πολίτης, ο τόσο πολύπλευρα δραστηριοποιημένος, πρέπει να καθιστά εμφανή την παρουσία του, κάποια στιγμή στο μέλλον και να αντιστρέφει την πραγματικότητα που μέχρι στιγμής καλπάζει εναντίον μας (Αγωνία επιβίωσης, ό.π., σελ.117):
«Αναδύθηκαν, αλλ' από μακρινή άποψη, - σοφά επιλεγμένοι – κάποιοι οικισμοί επιβίωσης μέσα στα ελάχιστα εναπομείναντα δάση, σε περιοχές που θύμιζαν ίσως τις Άλπεις... Και σε άλλα βουνά – και άλλους τόπους – όπου ισχυρά έλαμψαν τα περιγράμματά τους. Ο αφηγητής μάλιστα – και παρά τη συνήθεια του να παραμένει εντελώς αφανής – ακούστηκε, ωσάν από το κράτος πιεστικού, ανεκδήλωτου ενθουσιασμού, να αναφωνεί: «Το θαύμα των οικισμών επιβίωσης!...» Εκτυλισσόταν το πιο παράδοξο ντοκιμαντέρ, το πιο αισιόδοξο σχεδίασμα στην τέχνη της αρχιτεκτονικής, το πιο ζωντανό ενέργημα στην ιστορία της πολιτικής και της νομικής σκέψης, το πιο επικό επίτευγμα στην ιστορία της φιλοσοφίας, - απροσδιόριστο, εναργές, μακρινό ποίημα – όπου η Γης ολόκληρη! καθίσταται οικισμός επιβίωσης...»

 

Προσθήκη σχολίου

Βεβαιωθείτε ότι εισάγετε τις (*) απαιτούμενες πληροφορίες, όπου ενδείκνυται. Ο κώδικας HTML δεν επιτρέπεται.

Πολυμέσα

Cookies make it easier for us to provide you with our services. With the usage of our services you permit us to use cookies.
Ok Decline