Έτσι, βρέθηκε σε μια ανίερη και πρωτόγνωρη εχθρική συμπεριφορά ομάδας κριτικών κινηματογράφου. Παρόλα αυτά, από την άλλη μεριά, υπήρξαν εξαιρετικά θετικά κείμενα σπουδαίων και έγκυρων δημοσιογράφων, και κυρίως ένα εξαιρετικό κείμενο του θεωρητικού κινηματογράφου Μίμη Τσακωνιάτη που περιγράφει τον Γ. Σμαραγδή ως αρχιτέκτονα της Ψυχής, ως η μοναδική περίπτωση γνήσιου μεταφυσικού σκηνοθέτη στην ιστορία του ελληνικού κινηματογράφου όπου σε μία εποχή ολοκληρωτικής παρακμής, επικράτησης και λατρείας της ασχήμιας, της ύλης και του Εγώ, κινείται κόντρα στο κυρίαρχο ορφνό ρεύμα. Στην ουσία κυλάει μέσα στο ίδιο γαλάζιο ποτάμι παρέα με όλους τους αρχαίους, αλλά και σύγχρονους μεταφυσικούς φιλόσοφους και ποιητές.
O ΘΕΟΣ ΑΓΑΠΑΕΙ ΤΟ ΧΑΒΙΑΡΙ
Μίμης Τσακωνιάτης – Θεωρητικός Κινηματογράφου
«Είναι παιδιά πολλών ανθρώπων τα λόγια μας» Σεφέρης.
Το φιλμ για τον μεγάλο Έλληνα ευεργέτη Ιωάννη Βαρβάκη Ο Θεός αγαπάει το χαβιάρι προσμοιάζει με την αινιγματική ανδρική μορφή που φιλοτέχνησε ο απαράμιλλος Λεονάρντο Ντα Βίντσι. Τον Ιωάννη τον Βαπτιστή που, ενώ τον περιτυλίγει σα νεκρικό σάβανο το τρομερό, αιώνιο σκοτάδι, εκείνος ακτινοβολεί και μας χαμογελάει, κρατώντας με το 'να χέρι την καρδιά, την ώρα που τ' άλλο, το δεξί, μας δείχνει ψηλά, τον ουρανό... Μα αυτό δεν είναι το στοιχείο που λείπει τόσο έκδηλα και βασανιστικά από το σύγχρονο σινεμά;
Το βλέμμα του δημιουργού προς τη ζωτική πηγή... Το θείο. Στις μέρες μας υπάρχουν πολλοί μαστόροι σκηνοθέτες-ποιητές της παρακμής που είναι πολύ ενδιαφέροντες κινηματογραφικά, επειδή αποτυπώνουν στο σελιλόιντ την αποσύνθεση που κυριαρχεί παντού γύρω μας. Αλλά η διάλυση απαιτεί και σύνθεση. Κι αυτό είναι το πρόβλημα της τέχνης σήμερα. Ότι δηλαδή ξαφνικά έχασε την πίστη της στη σύνθεση και προπαντώς στην ομορφιά. Η μοντέρνα τέχνη κοιτάζει μόνο εσωτερικά όπου δεν υπάρχει τίποτα για να βρεθεί παρά μόνο ερείπια, ο καθρέφτης του κόσμου μας: όλοι θέλουν να κατέβουν στο βασίλειο της μητέρας, της αρχέγονης μήτρας, του σκότους, χωρίς να κατέχουν το κλειδί του Φάουστ.
Πιστεύω ότι ο προορισμός του καλλιτέχνη αλλά και του ανθρώπου είναι η προσπάθεια για την ανεύρεση του κλειδιού με το οποίο θα ανοίξει κλειστές πόρτες. Το έκανε ο Γκαίτε, οι αρχαίοι Έλληνες τραγικοί, ο Πλάτωνας, ο Σαίξπηρ, ο Γιουνγκ, ο Κιούμπρικ και πλήθος άλλοι. Το έκανε όμως και ένας σύγχρονός μας Έλληνας, ο Γιάννης Σμαραγδής, καθώς στο τέλος της ταινίας του είναι τα παιδιά που κρατάνε τα κλειδιά, η χαμένη αθωότητα που ανοίγει την πόρτα της ειρκτής στον ήρωα και τον οδηγεί στην ελευθερία...
Είναι μήπως άσχετη η ρήση του Χριστού στο Κατά Ματθαίον 18:3 «Αληθώς σας λέγω, εάν δεν επιστρέψητε, και γείνητε ως τα παιδία, δεν θέλετε εισέλθει εις την βασιλεία των ουρανών»;
Υπάρχει ένα πλατύ ποτάμι που συνδέει όλους τους πνευματικούς ανθρώπους. Και αυτό είναι ο Θεός. Γιατί όπως λέει ο Ποσειδώνας στην επική Οδύσσεια του ανέσπερου Ομήρου: «ο άνθρωπος χωρίς τους Θεούς δεν είναι τίποτα!».
Ο Γιάννης Σμαραγδής είναι μοναδική περίπτωση γνήσιου μεταφυσικού σκηνοθέτη στην ιστορία του ελληνικού κινηματογράφου όπου σε μία εποχή ολοκληρωτικής παρακμής, επικράτησης και λατρείας της ασχήμιας, της ύλης και του Εγώ, κινείται κόντρα στο κυρίαρχο ορφνό ρεύμα. Στην ουσία κυλάει μέσα στο ίδιο γαλάζιο ποτάμι παρέα με όλους τους αρχαίους αλλά και σύγχρονους μεταφυσικούς φιλόσοφους και ποιητές. Δεν ακολουθεί δηλαδή το εφήμερο, φθαρτό και φθοροποιό Πνεύμα των Καιρών (Zeitgeist), αλλά το παντοτινό, αναλλοίωτο και ζωοποιό Πνεύμα του Βάθους (The Spirit of the Depth).
Η νέα του ταινία αποτελεί μία μοντέρνα εκδοχή της Θείας Κωμωδίας του Δάντη. Αλλά εδώ η αρχετυπική ιστορία του ήρωα δεν είναι γραμμική όπως εκείνη του ιταλού ποιητή, δηλαδή Κόλαση-Καθαρτήριο-Παράδεισος, αλλά θραυσματική, καθώς αρχίζει από τη μέση (Λοιμοκαθαρτήριο) προς τα κάτω, προς την σκλαβιά της ψυχής, και μετά φτερουγίζει ψηλά, προς τη λύτρωση. Είναι μια ποιητική, αλληγορική ταινία που έχει ως δημιουργική της μήτρα την αιώνια θάλασσα. Την ίδια την ψυχή, που στις εσχατιές της, ακριβώς στο απώτατο σημείο της, το αχανές υδάτινο στοιχείο σμίγει ερωτικά με τον άπειρο μπλάβο ουρανό... ή όπως θα έλεγε ο μάγος της γραφής Α. Παπαδιαμάντης, εκεί που «χαμηλώνει ο ουρανός εις την μίαν άκραν την απωτέραν, διά να περιπτυχθεί εγγύτερον την εσχατιάν των θαλασσών, ο σάπφειρος φιλών τον σμάραγδον, το βαθύχλωρον αντασπαζόμενον το γλαυκόν» . Η θάλασσα λοιπόν κάνει πειρατή τον Βαρβάκη, η θάλασσα τον κάνει άγιο. Εκείνη του χαρίζει τον κόσμο όλο (το χαβιάρι), εκείνη του τον παίρνει πίσω. Μοιάζει σα να του λέει, και μαζί στον θεατή:
«Πρόσεξε και κατάλαβε αληθινά
Ότι δύο ψάρια κολυμπούν στη θάλασσά μας,
που την απεραντοσύνη της κανείς άνθρωπος δεν μπορεί να περιγράψει.
Επιπλέον οι Σοφοί λένε
Ότι τα δύο ψάρια είναι μόνο ένα, όχι δύο·
Είναι δύο, και παρόλα αυτά είναι ένα» .
Εκεί λοιπόν στα μαυρογάλαζα νερά της θάλασσας θα τελεστεί η μυητική, εξαγνιστική κάθοδο του ήρωα (Βλ. Ελευσίνια Μυστήρια), όταν θα έχει πια αγγίξει τα όρια του Εγώ και γευθεί όλες τις χαρές αλλά και τις λύπες και τα βάσανα του μάταιου τούτου κόσμου. Εκεί θα δεχτεί την «αστραπή» από την επιφοίτηση του Αγίου Πνεύματος (Βλ. σχετικό πίνακα του Ελ Γκρέκο) και θα μεταστραφεί, θα φωτιστεί. Όπως και στον Απόστολο Παύλο μετά την εμφάνιση σε όραμα του Χριστού, θα πέσουν «τα λέπια» από τα μάτια του... Ή κατά τον μύθο του Πλάτωνα θα δραπετεύσει από το σπήλαιο, θα βγει έξω στο Φως αφήνοντας πίσω του τον κόσμο των σκιών... Εκεί θα διαρρήξει τα ιμάτιά του, τον ιστό της ασυνειδητότητας [το ύφασμα της αγνωσίας], το προπύργιο της κακίας, τα δεσμά που έφερε, το μαύρο πέπλο, τον ζώντα θάνατο, το ορατό πτώμα, τον περιβάλλοντα τάφο... Επειδή αυτό είναι το εχθρικό ένδυμα, που σε περιορίζει στην εγωλατρεία, στον εγωκεντρισμό, ώστε να μην μπορείς να σηκώσεις τα μάτια σου ψηλά και να αντικρίσεις την ομορφιά της Αλήθειας.
Γιατί σύμφωνα με τον Πλάτωνα στον Φαίδρο «η ψυχή μας που η ουσία της είναι αιώνια κίνηση, είχε αρχικά φτερά, τα οποία έχασε και έπεσε στη γη· αλλά όταν συναντήσει εδώ κάτω κάποια ενσάρκωση της ομορφιάς, τα φτερά της ξαναφυτρώνουν και θέλει τότε να πετάξει πάλι στα ουράνια για να αντικρύσει εκεί την αιώνια και αληθινή ομορφιά».
Μήπως πάλι είναι τυχαίο που ο μοναχικός οδοιπόρος στην Ποιητική του Φωτός Γιάννης Σμαραγδής επέλεξε για να ενσαρκώσει το αρχέτυπο του ήρωα στην ανηφορική και επίπονη διαδρομή της ψυχής του από τη «Χώρα της Καταστροφής» στην «Ουράνια Πολιτεία», τον εξαιρετικό Γερμανό ηθοποιό Σεμπάστιαν Κοχ; Να μας δείξει δηλαδή με σοφά γεωμετρημένη εσωτερική αρχιτεκτονική το πώς ο άνθρωπος από ένα αγελαίο ζώο όπου μέσα του βασιλεύουν οι ακατέργαστες ενστικτώδεις δυνάμεις της ζωής κατορθώνει με μεγάλο πόνο και κόστος να μεταμορφωθεί σε ένα πνευματικό ον. Όχι βέβαια! Γιατί όπως λέει και ο ογκόλιθος του γερμανικού πολιτισμού, ποιητής και μύστης Γκαίτε, συμπυκνώνοντας με τον ιδανικότερο τρόπο το εσωτερικό ταξίδι του Ιωάννη Βαρβάκη από το σκοτάδι στο Φως, ή από το Εγώ στον Εαυτό, κατά τον Γιουνγκ, «Για πολύ αντιστάθηκα, μα τελικά υποχώρησα: όταν το παλιό Εγώ αντιστέκεται, ξυπνάει το καινούργιο. Κι' όσο ακόμη δεν το έχεις, αυτό το "Πέθανε και Γίνε", είσαι ένας ταλαίπωρος διαβάτης πάνω στη σκοτεινιασμένη γη». «Προχωράω και κουβαλάω το φορτίο μου», έλεγε ο καλλιτέχνης της ψυχής Γιουνγκ, και όσο ο άνθρωπος αλλά και ο δημιουργός μετουσιώνει «τη λάσπη μέσα του σε πνέμα, σε φως», για να θυμηθούμε και τα λόγια του αδελφού Καζαντζάκη, τόσο αυτό το φορτίο αλαφρώνει και του δίνει φτερά... Και μαζί του αλαφρώνουν και "πετούν" και οι αποδέκτες του έργου του. Ή για να μνημονεύσουμε και τον φωτοβόλο Οδυσσέα Ελύτη: «Κάτεχε ότι μονάχα εκείνος που παλεύει με το σκοτάδι μέσα του θα έχει μεθαύριο μερτικό δικό του στον ήλιο».